در یک تعریف عام عبارت “بورس کالا و فرابورس” به هر بازار متشکل که در آن داد و ستد انجام می گیرد گفته می شود. سازوکار تمرکز داد وستد در این بازارها، رقابتی موثر بین خریداران و فروشندگان ایجاد می کند. امروزه، همزمان با بحث آزاد سازی داد و ستد کالاهای کشاورزی در بسیاری از کشورها و عدم تمایل دولتها به حمایت از محصولات، نیاز به ایجاد بورس کالا به منظور فراهم نمودن زمینه ای برای کشف قیمت محصولات مختلف و سازوکار دادوستد فیزیکی این محصولات بیش از پیش آشکار می شود.

نخستین گام برای ایجاد بورس کالا و فرابورس شناسایی سازوکارها، ویژگی ها، ابزارها، نهادهای اجرایی، نظارتی، حقوقی و قانونی آن است. در این نوشته ضمن معرفی بورس کالا و ویژگی های آن، ابزارهای قابل داد و ستد از قبیل قراردادهای آتی و پیمان آتی و ویژگی هایشان مورد بررسی قرار می گیرد. سپس به چارچوب نظارتی نهادی و قانونی بورس کالا پرداخته می شود و شاخص های ورود کالا به فرابورس معرفی و پیامدهای ایجاد بورس کالا در کشور بررسی می شود.

همواره مدیریت ریسک قیمت یک دارایی مورد توجه اقتصاددانان بوده است. در این میان از جمله روش های تعدیل و کاهش ریسک، پوشش خطر در داد وستد است. استفاده از “ابزارهای مدیریت ریسک قیمت” یا “ابزارهای مشتقه” گرچه به خودی خود در تغییر قیمت دارایی ها موثر نیست; اما نقش مهمی در حداقل کردن تاثیر نوسان های قیمت بر جریان نقدی و موقعیت سودآوری فعالیت های اقتصادی ایفا می کند.

کالاهای اولیه کالاهایی هستند که قیمت آنها با نوسان های شدید و پیوسته همراه است. این واقعیت یعنی بی ثباتی ذاتی قیمت در بازار کالاها که از عرضه و تقاضای آنها ناشی می شود، یکی از دلایل عمده ایجاد بازارهای آتی کالا به عنوان بازارهای متشکل برای داد وستد ابزارهای ریسک قیمت باشد.

ضرورت تشکیل بورس کالا و فرابورس در ایران

بازار کالاهای پایه در بخش های مختلف صنعتی، پتروشیمی و کشاورزی در ایران همواره با محدودیت ها و دشواری های ساختاری زیادی روبرو بوده و بخش عمده ای از این مشکلات مربوط به عدم استفاده از ابزارهای نوین اقتصادی و ساختار نامناسب و ناکارآمدی بازار می باشد که با وجود تلاش های بسیار انجام شده توسط دولت های محترم طی دو دهه اخیر در جهت اصلاح این ساختار، اما شاهد عدم بازدهی مناسب و حصول نتایج مورد انتظار در این بخش بوده ایم به گونه ای که علی رغم صرف هزینه های بسیار توسط دولت برای تنظیم بازار و تعیین قیمت نهاده ها و محصولات، اما در بخش تولید و توزیع و در پی آن مصرف کنندگان همواره با مشکلات فراوانی روبرو بوده اند که مهمترین این مشکلات را می توان به شرح ذیل خلاصه نمود:

1- نوسانات کاذب قیمت محصولات ناشی از ارتباط نامشخص و نامناسب میان عرضه و تقاضا

2- عدم امکان مدیریت ریسک و محافطت از نوسانات آتی قیمت

3- فقدان یک نظام قیمت گذاری شفاف بر پایه تعادل میان عرضه و تقاضا و نیاز بازار

4- نبود یک سیستم اجرایی و ناظر بر حسن انجام تعهدات طرفین معامله

5- فقدان یک سیستم جمع آوری، پردازش و تحلیل اطلاعات و آمار تولید، واردات، صادرات و مصرف در جهت اطلاع رسانی به بازار و تصمیم گیری مطلوب

6- عدم هماهنگی میان بخش های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات، صادرات و بازار مصرف

معرفی بورس کالا و فرابورس

بورس کالا محلی برای انجام داد و ستد کالا توسط خریداران و فروشندگان است. فرابورس در واقع امکان مواجهه خریداران و فروشندگان را فراهم می آورد و وجود بورس به تنهایی به خرید و فروش کالا یا قراردادها یا کشف قیمت منجر نمی شود.

خرید و فروش کالاها می تواند به دو صورت انجام شود: متقاضیان می توانند به خرید و فروش کالاها در قالب بازار نقدی یا بازار آتی که دو بازار مجزا، اما مرتبط با یکدیگر هستند، بپردازند. در بازار نقدی کالاها به طور واقعی و فیزیکی در قیمت های مورد توافق دادوستد می شوند. در بازار آتی، قراردادهای آتی (نه خود کالاها) توسط اجزای بازار و از طریق حراج حضوری داد و ستد می شوند.این قراردادها از آن جهت قرارداد آتی نامیده می شوند که براساس آنها تحویل یا دریافت مقدار مشخصی از یک کالای خاص در یک زمان معین تضمین می شود. قراردادهای آتی موجب انتقال سریع مالکیت کالا نمی شوند و منجر به تحویل کالا در زمان آتی خواهند شد.

از مهمترین ویژگی های بسیاری از کالاها نوسان شدید قیمت آنهاست. نوسان قیمت کالاها دلیل اصلی ایجاد بازارهای آتی کالا است. بورس های آتی برای کنترل ریسک ناشی از ناپایداری قیمت کالاها از طریق ارتباط افراد ریسک گریز و افراد ریسک پذیر ( که با به کار گرفتن سرمایه خود در این بازارها و پذیرش ریسک انتظار کسب سود دارند) و افراد خواهان اطلاعات قیمت آتی کالاها، امکان دادوستد را فراهم می آورند. “انتقال ریسک و توزیع آن بین اجزای بازار” مهمترین کارکرد بازارهای آتی کالا است.

“کشف قیمت” یعنی گردآوری و آشکار نمودن اطلاعاتی در مورد قیمت آتی کالاها از دیگر کارکردهای بازار آتی محسوب می شود. براساس قراردادهای آتی، طرفین معامله توافق می کنند که کالای معین را در زمان معینی در آینده براساس قیمتی که اکنون تعیین می شود، دادوستد کنند. بنابراین بین قیمت قرارداد آتی و قیمت نقدی مورد انتظار در آینده رابطه ای بوجود می آید. بازارهای آتی با پیش بینی قیمت های آینده در تصمیم گیری های مصرف کنندگان و سرمایه گذاران آن کالاها موثر هستند.

از دیگر مزایای ایجاد این بازار ها همگانی بودن اطلاعات، انتقال بهینه اطلاعات قیمتی و مقدار کالاهای مبادله شده، ارائه قوانین یکسان در مورد روش های بازپرداخت و نظارت بر بازار، کاهش هزینه های حمل ونقل و تعیین قیمت های آتی دقیق تر است.

عملکرد بازار های آتی موجب ایجاد چنین بازارهایی در اغلب کشورها شده است و به همین دلیل به مرور بازارهای نقدی کالا از طریق فراهم آوردن امکان داد وستد قراردادهای آتی زمینه ساز ایجاد بازارهای آتی شدند. اما باید به این مسئله مهم توجه داشت که ایجاد بازارهای آتی کالا مستلزم وجود پیش شرط هایی است که عدم وجود آنها می تواند به عنوان مانعی برای تحقق اهداف ایجاد بازار های آتی محسوب شود.

راهکار برهان در حوزه بورس و فرابورس